Ćwiczenia usprawniające narządy mowy a więc język, wargi i podniebienie przygotowują do prawidłowego mówienia. Dzieci mają naturalną skłonność do wielokrotnego powtarzanie ulubionych zabaw.Jeśli więc potraktujemy ćwiczenie jako zabawę, będzie ono dla dziecka czystą przyjemnością.

Rola dorosłego polega na pokazaniu poprawnie wykonanego ćwiczenia i zachęcaniu dziecka do pracy przez chwalenie za podejmowany wysiłek, choćby efekty nie były od razu widoczne. Lepiej ćwiczyć krótko, ale częściej, pamiętajmy jednak, że czas trwania i liczbę powtórzeń należy dostosować do indywidualnych możliwości dziecka. Na początku należy wykonywać ćwiczenia z dzieckiem przed lustrem, kiedy potrafi już wykonać je bez kontroli, można wykorzystywać każdą nadarzająca się okazję.

Poniżej kilka przykładów zabaw :

1. Ćwiczenia słuchowe – stanowią one bardzo ważną grupę ćwiczeń logopedycznych, ponieważ często opóźnienia czy zaburzenia rozwoju mowy pojawiają się na skutek opóźnień rozwoju słuchu fonematycznego/ tzw. słuchu mownego/. Stymulując funkcje słuchowe przyczyniamy się do rozwoju mowy dziecka.
 
Przykłady dla dzieci młodszych:
•    „ Co słyszę?” – dziecko siedzi z zamkniętymi oczami i nasłuchują, rozpoznają odgłosy dochodzące z sąsiedztwa, ulicy.
•    „ Zgadnij, co wydało dźwięk?” – uderzanie pałeczką w szkło, fajans, metal, kamień, drewno itp. Toczenie różnych przedmiotów po podłodze / np. piłki, kasztana, kamienia/, rozpoznawanie odgłosu przez dzieci.
•    Rozpoznawanie różnych przedmiotów w zamkniętym pudełku po wydawanym odgłosie – groch, kamyki, gwoździe, cukier, kasza itp.
•    Uderzanie o siebie klockami, łyżeczkami, garnuszkami; uderzanie łyżeczką o pustą szklankę, o szklankę z wodą, klaskanie, darcie papieru, gniecenie papieru, przelewanie wody( z wysokości, z niska), drapanie po szkle, papierze, stole.
•    Rozpoznawanie głosu, szmeru, źródła dźwięku – miejsca, kierunku, odległości, ilości dźwięków (dużo- mało), głośności ( cicho – głośno).
•    Szukanie ukrytego zegarka, radia, dzwoniącego budzika.
•    Rozróżnianie i naśladowanie głosów zwierząt: kota, psa, krowy, kury, koguta, kaczki, gęsi itp.
•    Rozróżnianie odgłosów pojazdów: samochodu, pociągu, motoru, traktora itp.
•    Rozpoznawanie po dźwięku różnych urządzeń domowych, np. odkurzacz, mikser, suszarka, pralka itp.
Przykłady dla dzieci starszych:
•    Wyróżnianie wyrazów w zdaniu. ( stawiamy tyle klocków, rysujemy tyle kółeczek, klaszczemy tyle razy ile słów słyszy dziecko w wypowiadanym zdaniu).
•    Wydzielanie sylab w wyrazach poprzez wystukiwanie sylab, wyklaskiwanie, badanie ile razy opadnie żuchwa / na ręce/ przy wybrzmiewanie sylab.
•    Nazywanie obrazków – dziecko kończy wyraz po pierwszej sylabie wypowiedzianej przez logopedę, nauczyciela, rodzica, a potem odwrotnie – dziecko zaczyna.
•    Dzielenie na sylaby imion dzieci / na początku łatwych/.
•    Wyszukiwanie imion dwu- i trzysylabowych.
•    Wyszukiwanie słów z podaną przez n-la sylabą.
•    Rozpoznawanie określonej sylaby w rozsypance sylabowej, np. ba, pa, ta, da, la, ra.
•    Wyszukiwanie imion rozpoczynających się od samogłoski, następnie od podanej spółgłoski.
•    Wydzielanie spółgłosek nagłosowych przez przedłużanie nagłosu, np. ssssamolot, szszszafa. Przy pomocy ilustracji – wyszukiwanie przedmiotów, których nazwy rozpoczynają sią na daną głoskę.
•    Wydzielanie spółgłoski wygłosowej.
•    Dzielenie na głoski łatwych a następnie coraz trudniejszych słów.
•    Ćwiczenia z paronimami: bułka – półka, domek –Tomek, koza – kosa itp.
•    Rozróżnianie mowy prawidłowej od nieprawidłowej
2. Ćwiczenia oddechowe - poprawiają wydolność oddechową, sprzyjają wydłużaniu fazy wydechowej, co powoduje poprawę jakości mowy. Ćwiczenia prowadzone są najczęściej w formie zabawowej, przy wykorzystaniu różnych środków, np. piórek, piłeczek, wody mydlanej, chrupek, wiatraczków itp. Są także wplatane w opowieści i zabawy ruchowe.
 Przykłady:
•    Wdech nosem ( usta zamknięte) i wydech ustami.
•    Dmuchanie na płomień świecy.
•    Dmuchanie na piłeczkę pingpongową, wyścigi piłeczek.
•    Dmuchanie na kulkę z waty, na wiatraczek.
•    Chłodzenie „ gorącej zupy” – dmuchanie ciągłym strumieniem.
•    „ Zdmuchiwanie mlecza” – długo, aż spadną wszystkie nasionka.
•    Chuchanie na zmarznięte ręce.
•    Naśladowanie lokomotywy – wydmuchiwanie „nadmiaru pary” – ffff, szszsz.
•    Naśladowanie balonika – wypuszczanie powietrza z jednoczesnym odgłosem „ sssss”.
•    Nadmuchiwanie balonika.
•    Naśladowanie syreny – „ eu-eu- eu”, „ au-au-au” – na jednym wydechu.
•    Wyścigi chrupek – dmuchanie w parach.
•    Dmuchanie na piórko, aby nie spadło.
•    Liczenie na jednym wydechu.
•    Powtarzanie zdań na jednym wydechu – najpierw krótkich, potem coraz dłuższych.
•    Powtarzanie zdań szeptem.
•    Naśladowanie śmiechu różnych osób:
•    - staruszki: che- che- che
•    - kobiety – wesołe cha- cha- cha
•    - mężczyzny – rubaszne ho- ho- ho
•    - dziewczynki – piskliwe, chichotliwe chi- chi- chi.
3. Ćwiczenia motoryki narządów artykulacyjnych – u  większości dzieci z wadą wymowy występuje obniżona sprawność narządów artykulacyjnych / języka, warg, policzków, podniebienia miękkiego/.. Czasem przyczyną wady wymowy są nieprawidłowości w budowie anatomicznej narządów mowy, np. zbyt krótkie wędzidełko podjęzykowe, przerośnięty język, zbyt duża masa języka, rozszczep wargi itp. Przyczyną bywają także, szczególnie u dzieci młodszych, nieprawidłowe nawyki związane z połykaniem lub oddychaniem. Konieczne są w tych wszystkich wypadkach ćwiczenia motoryki narządów mowy oraz ćwiczenia prawidłowego połykania. Optymalną sytuacją byłoby, gdyby ćwiczenia prowadzone były według zaleceń logopedy.
Ćwiczenia logopedyczne początkowo powinny być wykonywane przy kontroli wzrokowej – przed lustrem, stopniowo przechodząc do ćwiczeń bez kontroli wzroku. Większość ćwiczeń wymaga wielokrotnego powtarzania, więc konieczne jest stosowanie metod zabawowych podczas ćwiczeń.
Ćwiczenia warg:
•    Wymawianie na przemian „ a-o” przy maksymalnym oddaleniu od siebie wargi górnej i dolnej.
•    Oddalanie od siebie kącików ust – wymawianie „ iii”.
•    Zbliżanie do siebie kącików ust – wymawianie „ uuu”.
•    Naprzemienne wymawianie „ i – u”.
•    Cmokanie.
•    Parskanie / wprawianie warg w drganie/.
•    Masaż warg zębami ( górnymi dolnej wargi  i odwrotnie).
•    Dmuchanie na płomień świecy, na watkę lub piłkę pingpongową.
•    Układanie ust jak przy wymowie samogłosek ustnych, z wyraźną, przesadną artykulacją warg, np. w kolejności: a-i-o-u-y-e,  u-a-i-o-e-y,  o-a-y-i-u,  e-y-i-o-a-u,            u-i-y-a-o.
•    Wymowa samogłosek w parach: a-i, a-u,  i-a,  u-o,  o-i,  u-i,  a-o, e-o  itp.
•    Wysuwanie warg w „ ryjek”, cofanie w „ uśmiech”.
•    Wysuwanie warg w przód, następnie przesuwanie warg w prawo, w lewo.
•    Wysuwanie warg w przód, następnie krążenie wysuniętymi wargami.
Ćwiczenia języka:
•    „Głaskanie podniebienia” czubkiem języka, jama ustna szeroko otwarta.
•    Dotykanie językiem do nosa, do brody, w stronę ucha lewego i prawego.
•    Oblizywanie dolnej i górnej wargi przy ustach szeroko otwartych / krążenie językiem/.
•    Wysuwanie języka w przód i cofanie w głąb jamy ustnej.
•    Kląskanie językiem.
•    Dotykanie czubkiem języka na zmianę do górnych i dolnych zębów, przy maksymalnym otwarciu ust / żuchwa opuszczona/.
•    Język wysunięty w kształcie grota wykonuje poziome ruchy wahadłowe od jednego do drugiego kącika ust.
•    Rurka – wargi ściągnięte  i zaokrąglone unoszą boki języka.
•    Język lekko wysunięty opiera się na wardze dolnej i przyjmuje na przemian kształt „łopaty” i „grota”.
•    Ruchy koliste języka w prawo i w lewo na zewnątrz jamy ustnej.
•    Oblizywanie zębów po wewnętrznej i zewnętrznej powierzchni dziąseł pod wargami. Usta zamknięte.
Ćwiczenia usprawniające podniebienie miękkie:
•    Wywołanie ziewania przy nisko opuszczonej szczęce dolnej.
•    Płukanie gardła ciepłą wodą.
•    „Chrapanie” na wdechu i wydechu.
•    Głębokie oddychanie przez usta przy zatkanym nosie i odwrotnie.
•    Wymawianie połączeń głosek tylnojęzykowych zwartych z samogłoskami, np. ga, go, ge, gu, gy, gi, gą, gę, ka, ko, ke, ky, ki, ku, ak, ok, ek, ik, yk, uk…
•    Wypowiadanie sylab / jak wyżej/ i logatomów: aga, ogo, ugu, eke, yky, ygy, iki, Igi, ago, egę itp.
•    Nabieranie powietrza nosem i zatrzymanie w jamie ustnej. Policzki nadęte. Początkowo nadymać policzki z zatkanym nosem, a następnie próbować połykać powietrze.
Ćwiczenia policzków:
•    Nadymanie policzków – „ gruby miś”.
•    Wciąganie policzków – „ chudy zajączek”.
•    Nabieranie powietrza w usta i zatrzymanie w jamie ustnej, krążenie tym powietrzem, powolne wypuszczanie powietrza.
•    Naprzemiennie „ gruby miś” – „ chudy zajączek”.
•    Nabieranie powietrza w usta, przesuwanie powietrza z jednego policzka do drugiego na zmianę.
Ćwiczenia prawidłowego połykania - wyrobienie nawyku połykania z językiem ułożonym na wałku dziąsłowym/:
•    Unoszenie języka na wałek dziąsłowy za górnymi zębami przy otwartych a następnie zamkniętych ustach.
•    Lizanie czubkiem języka wałka dziąsłowego.
•    Trzymanie czubkiem języka cukierka tik-tak przy wałku dziąsłowym, jednoczesne połykanie śliny.
•    Ćwiczenie jak wyżej z kawałeczkiem czekolady przyklejonym do wałka dziąsłowego.

Logopeda-  Joanna Machil-Guban